Trong bốn năm vừa qua, các sản phẩm từ sợi dứa như giấy dứa, vải dứa đã được sản xuất và đi vào sử dụng trong đời sống, nhận được sự đồng tình của công chúng, qua đó nổi bật sự sáng tạo của người Việt trong việc gia tăng giá trị cho những sợi tơ tự nhiên.
Hành trình sáng tạo nghệ thuật với giấy dứa của các nghệ sĩ, cùng với các nhà thiết kế thời trang sử dụng vải tự nhiên, đảm nhận vai trò bảo vệ môi trường. Điều này được thực hiện thông qua việc cung cấp các nguyên liệu xanh và bền vững từ phụ phẩm ngành nông nghiệp.
Vẽ tranh trên chất liệu giấy dứa
Sau khi thực hiện triển lãm sắp đặt diễn xướng “Đẻ đất đẻ nước” tại TP. Hồ Chí Minh, họa sĩ Thu Trần (Trần Thị Thu) đã quay trở lại miền Bắc với dự án “Mưỡu”, tiếp tục một cuộc hành trình mới trong hội họa và âm nhạc lấy cảm hứng từ ca trù. Điểm nhấn là, các bức tranh trừu tượng của chị trong hai triển lãm tại Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh đều được thực hiện trên giấy dứa tự chế tạo.
Trong dự án nghệ thuật sắp đặt “Mưỡu”, nữ họa sĩ Thu Trần đã sử dụng màu nước trên giấy dứa mà chị đã phát minh từ sợi lá dứa, vỏ dó và vỏ cây dướng. Những nét vẽ trừu tượng trên nền giấy màu thâm nâu và bề mặt xù xì của chị như tạo nên cuộc đối thoại với các bài ca trù nổi tiếng như “Thề non nước”, “Hồng hồng tuyết tuyết”, “Tỳ bà hành”… cùng với âm thanh của những nghệ sĩ ca trù lừng danh như Quách Thị Hồ, Phó Thị Kim Đức, và các giọng ca trẻ đang kế thừa dòng nhạc ca trù trong xã hội hiện đại.
Chị Thu Trần chia sẻ: “Lần này tôi chọn giấy tự chế để thể hiện, nhằm tìm kiếm không gian và màu sắc, giúp tôi cảm nhận đủ mức độ nặng – nhẹ, sâu – nông của cảm xúc… từ đó khơi gợi hứng thú trở lại để nghe và hiểu hơn những lời ca, tiếng hát trong nghệ thuật ca trù. Những bài thơ của Tản Đà, Nguyễn Du, Dương Khuê hay Bạch Cư Dị… Ai hát và như thế nào?… Tôi đã tìm hiểu sâu sắc hơn về đời sống của đào nương khi họ dồn hết tình cảm vào câu hát, cũng như cảm nhận được niềm khát khao giữ gìn những âm thanh ấy, tiếng lòng của người Việt.”
Giấy dứa vẫn còn là một chất liệu khá mới lạ và không có nhiều họa sĩ Việt Nam, ngoại trừ Thu Trần, đã thử nghiệm với nó. Trong khi giấy dó đã trở thành một vật liệu quen thuộc trong hội họa và thủ công, thì giấy dứa lại là một khám phá mới mẻ. Tận dụng các sợi vải từ lá dứa, họa sĩ Thu Trần đã kết hợp kỹ thuật làm giấy thủ công để tạo ra những tấm giấy dứa, có thể ứng dụng trong hội họa.
Họa sĩ Thu Trần cho biết: “Chính từ những phần dư thừa của lá dứa mà người ta thường bỏ đi, chúng tôi đã thu gom gần một tấn để tạo ra giấy dứa nhờ cộng đồng tại Lương Sơn (Hòa Bình). Bắt đầu từ lá dứa, chúng ta đã có thể tạo ra sợi, vải, và khi kết hợp với sợi tơ tằm… mỗi sợi lá dứa đã tạo ra sắc độ giấy khác nhau. Ban đầu, người dân tẩy trắng, nhưng tôi chọn cách làm tự nhiên hơn bằng việc kết hợp với giấy dó, giấy dướng, để tạo ra các bản giấy vừa mịn, vừa xù xì như ý muốn, với kích cỡ từ 70cm x 45cm đến 95cm x 95cm.”
Thu Trần đã từng sử dụng giấy chuối và giấy giang trong thực hành nghệ thuật của mình. Với những sản phẩm từ giấy giang trắng và nhuộm củ nâu, chị đã kết hợp với màu nước, hay sơn mài trên giấy giang bồi. Những tác phẩm từ giấy chuối của chị thể hiện sự giản dị, mang đến một sắc thái riêng biệt. Trong khi đó, giấy dứa với độ dày và bền tốt hơn, cung cấp nhiều sắc độ màu để chị tự do sáng tạo.
Đối với một họa sĩ, chất liệu nghệ thuật như một công cụ bổ trợ để truyền tải ý tưởng, đồng thời cũng là thí nghiệm mở rộng biên độ sáng tạo, tiếp tục tái hiện sức sống của giấy truyền thống. Trong tương lai, nhờ vào sự khéo léo của tay nghề và ý tưởng sáng tạo, giấy dứa có thể sẽ xuất hiện thường xuyên hơn trong các sản phẩm thủ công và đồ dùng hàng ngày.
Sợi dứa và ứng dụng trong thời trang hiện đại
Không dừng lại ở việc sản xuất giấy từ lá dứa, vải sợi từ lá dứa đã được phát triển và ban đầu được đón nhận bởi các nhà thiết kế và thương hiệu thời trang như một phần của nỗ lực tiến tới sự bền vững và thân thiện với môi trường trong ngành dệt may Việt Nam.
Mỗi năm, sau khi thu hoạch dứa, người dân thường phun thuốc cỏ và đốt lá dứa, điều này gây ra lượng lớn khói, bụi và hóa chất, không chỉ làm ô nhiễm không khí mà còn tàn phá hệ vi sinh vật trong đất. Chất độc theo nước mưa ngấm vào nguồn nước ngầm và chảy ra nước bề mặt, gây nguy cơ ô nhiễm cao.
Chứng kiến thực trạng này, ý tưởng đầu tiên của chị Vũ Thị Liễu, Giám đốc điều hành Công ty Ecosoi, là tìm cách ngăn chặn việc đốt lá dứa, bằng cách biến chúng thành sản phẩm hữu ích. Tuy nhiên, việc xử lý lá dứa bằng phương pháp ủ phân vi sinh khá khó khăn do đặc tính cứng, dai và nhiều xơ của chúng.
Chị Vũ Thị Liễu chia sẻ: “Khi tìm hiểu về ngành dệt may, tôi mới thấy trên 90% nguyên liệu xơ, sợi đều phải nhập khẩu. Ý tưởng ban đầu của tôi là biến lá dứa thành nguyên liệu sản xuất xơ trong nước. Chúng tôi bắt đầu với một chiếc máy tách xơ cơ học, chỉ xử lý được 100kg lá dứa. Sau đó, chúng tôi cải tiến để tăng công suất máy lên gấp 4 lần. Trong quá trình đó, đôi khi công suất khả thi nhưng chất lượng lại chưa đạt yêu cầu, hoặc ngược lại. Đó là cả một hành trình nghiên cứu và thực hiện, vừa phải đảm bảo an toàn vừa phải giữ vững năng suất.”
Quy trình tạo ra sợi từ lá dứa gồm nhiều bước, trong đó thời gian ngâm, rửa và tách keo cần được tối ưu hóa để đảm bảo chất lượng xơ sợi. Toàn bộ quy trình đòi hỏi sự kiên trì và nghiêm túc, và cuối cùng sau khoảng một năm, chị Vũ Thị Liễu cùng đội ngũ tại Ecosoi đã hoàn thiện cả về máy móc lẫn quy trình sản xuất xơ. Dù khi đưa xơ thô ra thị trường, mọi người còn thận trọng do chưa tin vào khả năng ứng dụng trong các ngành như dệt may, giày da và các lĩnh vực khác.
Một lần nữa, chị Vũ Thị Liễu đã tiếp tục nghiên cứu phương pháp chuyển đổi từ xơ thành sợi, sau đó dệt thành vải dứa với sự hỗ trợ từ các làng nghề truyền thống (với sản phẩm dệt tay), và các nhà máy lớn (với sản phẩm dệt máy khổ rộng), phục vụ các phân khúc thị trường khác nhau. Tính đến nay, Ecosoi đã cung cấp đủ các mẫu vải dệt tay, dệt máy với nhiều loại sợi có chỉ số và tỷ lệ khác nhau, khẳng định rằng xơ dứa có nhiều ứng dụng trong ngành thời trang và may mặc, đặc biệt chú trọng đến phân khúc thời trang bền vững. Cụ thể, có 20 – 30 mẫu vải dệt thoi dùng để may vest, áo dài, sơ mi và 20 mẫu vải dệt kim cho các loại áo co giãn, ôm sát cơ thể, được các thương hiệu thời trang chú ý và đón nhận.
Quá trình sản xuất sợi và vải từ dứa tại Việt Nam đã giúp tận dụng một nguồn tài nguyên quý giá, góp phần vào việc bảo vệ môi trường và tạo ra nhiều việc làm cho cư dân địa phương. Vải dứa hiện nay đã có mặt tại một số quốc gia trên thế giới như Nhật Bản, Hàn Quốc, Canada, Anh, Thụy Sĩ, và Hoa Kỳ. Các nghệ sĩ, nhà thiết kế, và các công ty may mặc sẽ là cầu nối để mang sản phẩm từ xơ và sợi dứa đến với người tiêu dùng, giúp họ tận hưởng sự thoải mái, mát mẻ, đồng thời góp phần bảo vệ môi trường trong từng sản phẩm nghệ thuật.
